Günümüzde tipografi yalnız harflerle, çizgilerle yapılan düzenlemeler değildir. Tipografinin en temel sorunsalı, bunların ötesinde, aslında boşluktur. Espas olarak da bilinen ‘uzam’ nesneler arası fiziksel etkileşim ya da fiziksel nesneler arası boşluk ilişkisidir. İşte yazı ögeleriyle ya da tipografik karakterlerle yapılan her düzenleme aslında bir ‘boşluğu tanımlama’ ve ‘boşlukta konumlandırma’ sorunudur. Tipografik olarak yapılan her türlü değerlendirmede etkili ve işlevsel sonuç elde etmenin temel yöntemi boşluğun farkında olmak ve boşluğu biçimlendirmektir.
Tipografik Uzamın Tanımlanması ve Olasılıkları ve Sonuçları
Tipografik açıdan en temel öge olan harfin anlamı, çıkarabildiğimiz bir sesi tanımlamasıdır. Tek başına tipografik harflerin bundan öte bir anlamı yoktur. Ne zaman onlar sözcükleri oluşturmak için bir araya getirilirler, o zaman nesneler, kavramlar, terimler vb. anlamlı yapılara dönüşürler. Ancak kelime-resmin ya da sözcük örüntüsünün oluşturulmasında önceki yazıda ele alındığı gibi bu ‘bir araya getiriliş’ belirli bir uzam ilişkisini içermedikçe elde edilen sonuç görsel algılama ve anlamsal kavramaya yönelik etkin iş görmez.
Tipografinin etkin kullanımı hakkında okuru kültürlemeye yönelik bu yazı dizisinde belki erken ve hızlı bir biçimde ‘harf boşluk ilişkisi’nin anlatılmasına girişilmiştir, ancak bunun nedeni, elbette yazının temelde tümcelerinin ana bileşenleri olan ad, sıfat, bağlaç, eylem, zarf vb. yazın sanatına ilişkin sözcük yapılarından oluşmasıdır. Dünyada farklı diller, farklı düşünüş ve anlatım biçimleri olsa da, yazınsal çabanın en temel unsuru sözcüktür. Nesne ve duygu dünyasının somut ve soyut betimlemeleri olarak sözcükler yazın sanatının görselleştirilmesi, düşüncenin kayıt altına alınması, saklanması ve yeniden ele geçirilmesinde insanoğlunun kurguladığı en mükemmel şifrelemelerden biridir. İşte bu şifrelemenin anahtarları harfler saymadan sonra bulunmuş ve kullanıma girmiş bile olsa düşünce ve dil örüntülerinin en küçük ögeleridir. Bu nedenle tipografinin kimyasında harfler atom, sözcükler molekül, tümceler bileşiklerdir. Harflerle yapılan ve onların sonsuz bir araya getirilmelerinden oluşan sözcükler ilk anlam basamağıdır ve yine bu nedenle uzamsal olarak doğru kurgulanmalıdır.
Haberule 10 Type Gauge. Metal kurşun döküm tipografisinde dizgi satırlarını ölçmek için dizgi puntosu ile pika değeri arasındaki bağlantıyı gösteren cetveller kullanılırdı. Bunlardan biri olan Haberule’un 10 inçlik hurufat/dizgi ölçme aracı yaygın biçimde aslında ‘line gauge’ (satır uzunluk ölçeri) olarak da adlandırılır. Bir tarafında ölçülendirilmiş punto ve pikalar ve diğer tarafında bir kenar-köşe ve inçlerde sonlandırılmış kancalı bir metal ölçerdir. Metal harfi ölçmek için kullanılır. Hem de, dar-uzun kanallı, dizgi ölçme aracı her bir dizgi ölçüsünün ‘en’ karelerinde ya da ’em’ karelerinde derece derece çoğalan ve çeşitli uzunluklarda olacak biçimde yapılmıştır. Bunlar verilmiş bir dizgi ölçüsünde satırların yerleştirme genişliğini ölçmek için de kullanılır.
Ölçü Temellendirici Pop-up. Macromedia FreeHand programında arzu edilen ölçü dizgesi üzerinde çalışılabilmesi için, uygulama çalışma yüzeyinin altında bir ölçü temellendirici yukarı açılır mönü sunar. Burada yapılacak seçim yapılacak çalışmanın her türlü işlemindeki ölçülendirme temelini oluşturur. Varsayılan (default) olarak Puntolar’da (Points) açılan boş bir belge için çalışmanın ölçülendirme temeli sunulan olasılıklar arasından seçilebilir. Bu olasılıklar arasında Puntolar, Pikalar, İnçler, Ondalık İnçler, Milimetreler, Santimetreler, Kyus ve Pikseller seçenekleri bulunmaktadır. Örneğin, web tasarımında kullanılacak bir çalışmanın doğrudan Pixels’ üzerinde temellen-dirilmesi olanağını sunar.
Harfin Temel Ölçüleri
Sözcüklerin kurgulanmasında tipografinin en küçük ögesi olan harfin uzamı onun temel ölçüleriyle tanımlanır ve üç temel harf ölçüsü vardır. Bunlar punto (point), pika (pica) ve birimdir (unit). 12 punto 1 pikaya denk düşer ve 6 pika (ya da 72 punto) 1 inç eder. (Sarıkavak 2004, 55) Ölçü dünyasında ülkeden ülkeye değişen geçmişin farklı tanımlarının yerini artık metrik dizgenin tanımları almıştır ama tipografinin temel ölçüleri halen kullanılmaktadır. Buna göre, punto harfi ölçmek için; pika satır uzunluğunu ölçmek için ve birim ise bir abecedeki harflerin birbirlerine olan ölçü farklılıklarını tanımlamak için kullanılır. Ölçmede metrik kullanımın yaygınlaşmasından dolayı günümüzde satır uzunluğu ölçüsü olan pika artık pek fazla kullanılmamakta, fakat punto ve birim terimleri tipografik uzamda kullanımını sürdürmektedir.
Punto ölçüsü iki temel dizgeye sahiptir. Birincisi ‘Didot Punto Dizgesi’ ve ikincisi ‘İngiliz-Amerikan Punto Dizgesi’dir. İki dizge arasındaki fark açısından, Didot dizgesindeki 14 punto İngiliz-Amerikan dizgesinde yaklaşık 15 puntodur. Bu iki dizge de metrik ölçü içerisinde tanımlanabilir. Buna göre, örneğin, İngiliz-Amerikan dizgesinde bir punto 0,35146 milimetreye eşittir.
Harfin temel ölçü birimi olan puntonun ortaya çıkışı, tanımlanması ve dizgesel farklılıkları uzun bir tarihsel bilgi konusu olduğu için, konuyu merak edenlere Görsel İletişim ve Grafik Tasarımda Çağdaş Tipografinin Temelleri kitabı önerilebilir.
Günümüzdeki uygulamalar açısından, bilgisayar ortamında yürütülen tipografik ölçülendirmeler bir anlamda sanaldır. Bilgisayar ortamındaki tasarımın ürüne dönüşmesi sayısal uygulamada kullanılan ölçülendirmeler üzerinden gerçekleştirilmektedir. Diğer yanda bilgisayar ortamının temel ölçü birimi ise görüntülük noktacığı olan pikseldir (pixel). Bilgisayar görüntülüğü uzamını kendi pikselleri üzerinden oluşturur. Bilgisayar ortamında yaratılan tipografik düzenlemelerde pikseller punto ya da birimin yerini alabilir. Puntonun hem metrik ve hem de piksel ölçü karşılığı tanımlanabilmekteyken, birim gerçekte ne metrik dizge ne de piksel üzerinden dönüştürülemeyen farklı bir ölçü unsurudur. Çünkü birim aslında belirli, ardışık bir metrik ölçüden daha çok bir oran/orantı ilişkisidir. Birim, bir abece içerisindeki herhangi bir harfin bir diğer harfe göre uzamsal farkının tanımıdır. Bu nedenle birimi genel geçer bir ölçüden daha çok bir orantısal ilişki olarak algılamak gerekir.
Yani 18, 36 ya da 64 birimlik bir dizge ile 100 birimlik bir dizgede ölçü farkı olmamasına karşın boşluk-lamada uzamın daha duyarlı bir biçimde işlenebilme farkının olduğu anlaşılmalıdır.
Başka bir deyişle, söz konusu birim dizgelerine göre harf boşluk ilişkisi 1/18, 1/36, 1/64 ya da 1/100 (yani yüzde bir) oranında belirlenebilecektir. Günümüz tasarımları bilgisayar görüntülüğünde oluşturulduğu için, çeşitli uygulamalarda birim bile artık pikseller üzerinden gösterilmektedir.
Buraya kadar olan anlatımda ele alınan ‘harfin temel ölçüleri’ni bilmek tipografik düzenlemeler yapacak olan okura neyi göstermektedir?
Birincisi, punto kavramı harfin ölçüsünü gösterir. Unutulmamalıdır ki, harf boyu ölçüsü ile punto ölçüsü aynı şey değildir. Gündelik yaşantıda kullanılan 10, 11, 12 punto gibi dizgilerde harf dizgi ölçüleri metrik dizge üzerinden tanımlandığında 10 pt x 0,35 = 3,5 mm; 11 pt x 0,35 = 3,85 mm; 12 pt x 0,35 = 4,2 mm’dir. Ancak bu metrik ölçüler harfin boyunu değil yazı karakterinin punto ölçüsünü gösterir.
Peki Harf boyu ne kadardır? diye düşünüldüğünde, yine bilinmelidir ki; punto ölçüsü harf boyunun üstünde ve altında bir parça boşlukla birlikte toplam ölçüdür ve bu nedenle ölçülerin yazı karakteri tasarımına göre değiştiği değerlendirilmelidir. Daha kolay bir yöntemle harf boyu ölçüsünü metrik dizge üzerinden hesaplamak için punto ölçüsünü ortalama 0,25 katsayısı ile çarpmak yeterlidir.
Bilgisayar ortamındaki herhangi bir tipografik özellikli uygulamada varsayılan (default) punto ölçüleri metrik dizgede tanımlandığında, aşağı yukarı ya da yaklaşık olarak, 8 pt = 2 mm; 9 pt = 2,25 mm; 10 pt = 2,5 mm; 11 pt= 2,75 mm; 12 pt = 3 mm; 14 pt = 3,5 mm; 18 pt = 4,5 mm; 24 pt = 6 mm; 36 pt = 9 mm; 48 pt = 12 mm ve 72 pt = 18 mm eder. Bu ölçüler kesin ölçüler değildir. Çünkü yazı karakterlerinde birinden diğerine harf boyunun farklı ölçü ilişkisinde tasarlanabilmesi mümkündür ve bu nedenle söz konusu metrik ölçüler tipografi ile uğraşanların harf boyu ölçüsüne ilişkin kabaca ya da yaklaşık bir fikir edinmesi için göz önünde bulundurulabilir.
Daha önce de değinildiği üzere, yukarıdaki ölçüler Didot ya da İngiliz-Amerikan dizgelerinden hangisine göre hesaplanırsa ona göre sonuçlanacaktır. Ancak okur açısından büyük harf boyu için 0,25 ya da punto ölçülerini dönüştürmede ve yaklaşık olarak harflerin yer aldığı dört izleğin (ki, bunlar üst, orta, taban ve alt görsel izlekleridir) toplam ölçüsünü metrik olarak hesaplamada 0,3 katsayısını bellekte tutmak kolaylık sağlayacaktır.
Birimler. Harfin temel ölçülerinden biri olarak ‘birim’ bir abecedeki farklı harf yapılarının birbirlerine göre uzamda kapladıkları alanı tanımlar ve bu orantı ile harfler arasındaki boşluğun ölçümlenmesinde rol oynar. Bu nedenle birimi belirli bir sayısal değerden daha çok, oransal bir değer olarak düşünmek ve ele almak gerekir. Birimi ve onun harf dizgisi ölçülerine nasıl bağlı olduğunu anlamak için, öncelikle ‘m’ (em) diye adlandırılan tipografik ölçü birimini anlamak gerekmektedir. Bir em bir harf ölçüsünün (puntosunun) kare alanıdır. 36 punto em 36 puntoluk bir kare ve 72 punto em 72 puntoluk bir kare alan demektir. Em kare erken basımcılık dönemlerinde harf gövdesini biçimlendirmek için kullanılan metal parçanın doldurduğu büyük ‘M’ harfinden adını almıştır. Em’i düşey parçalara bölmek yoluyla ‘birim’ler elde edilir. Üstelik bu birimlerin sayısal değerleri farklı harf dizgi dizgelerinde değişir.
Punto Ölçüsü. Bir harf biçiminin punto ölçüsü onun yukarı uzanan bölümünün en üstünden aşağı inen bölümünün en altına kadar ve de etkili yerleştirildiğinde çizgisel engel oluşturan, üstteki ve alttaki boşluğun küçük bir tutarının toplam değerini belirtir. Punto ölçüsünün harf boyu ölçüsü olmadığını bilmek önemlidir. Basılı belgelerde harfin puntosunu bilmenin ve belirlemenin en güvenilir yolu geçmişte dizgi kitapçıklarındaki örnek dizgilerle karşılaştırmaktı. Fotodizgi yöntemleri boyunca basılı ürünlerde punto ölçülerini anlamak zorlaştı. Bu aşamada en güvenilir yol, eğer dizgi satırları arasına boşluk katılmadığı biliniyorsa, o zaman taban çizgisinden taban çizgisine uzamı ölçmekti. Günümüz bilgisayar teknolojiyle birlikte ölçü kavramı da tamamen sanal bir durum aldı. Üstelik metrik dizgenin yaygın kullanımı punto terimini sadece dizgi ortamı ve işlemlerinde bırakmıştır.
Birimler ve Yazı Karakterleri. Her yazı karakteri kendi tasarım anlayışına özgü geometrik ve yapısal özellikler üzerinde oluşturulur. Yazı karakterlerinin (typeface) tasarım anlayışları ne olursa olsun, fontu oluşturan her bir karakter kendine özgü inşasından dolayı farklı genişliklere sahip olacaktır. Üstelik bu durum bir yazı karakterinden diğerine onların öznel karakterlerinde bile farklılık oluşturacaktır. Yukarıda, önde Bodoni (siyah) ve arkada Helvetica (gri) yazı karakterlerinin hem harf ölçüleri ve hem de birim değerlerindeki farklılıkları gözlenebilmektedir.
Birimler ve Karakter Genişlikleri. Bir fontun her bir karakteri kendine özgü konstrüktif yapısından dolayı farklı genişliklere sahiptir. Bu genişlik farkı birim dizgesi üzerinden ölçülür. Yukarıdaki tabloda Helvetica yazı karakterinin 18’lik bir birim temelindeki dizgi genişlikleri gösterilmektedir. Bu oran/orantı ilişkisi (ki, 1/36, 1/64 ya da 1/100 gibi farklı da olabilir) o fontun kullanılacağı dizgi teknolojisinde harf boşluk düzeni işleminin belirleyici ölçüsü olacaktır.
İkincisi, birimlerin (units) kullanımına gelince: birimler harfin temel ölçülerinden biridir ama normal kullanıcının doğrudan kullandığı harfin temel ölçülerinden biri değildir. Yani, birim değerini değiştirmek onlar açısından genel kullanımda mümkün değildir. Uygulama yazılımları harf boşluk ilişkilerini belirleyen özelliklerinde birimlerin kullanımını dolaylı bir biçimde sunarlar. Aslında birimler harfler tasarlanırken kullanılır ve normal bir kullanıcının dizgi yaptığı sırada kullandığı dizgi teknolojisi birimler aracılığı ile dizginin doğru ve düzgün yapılmasını sağlar. Diğer yanda harf boşluk düzenine olası müdahaleler (ki, normal bir kullanıcı bu aşamada birimleri dolaylı kullanacaktır) birimler üzerinden yapılır.
Normal bir kullanıcının tipografik düzenleme yaparken aklını karıştırmamak için birimleri ileri bir aşamada ayrıntılı bir biçimde ayrıca anlatmak daha doğru olacaktır. Çünkü birimler temel olarak harf/font tasarımının temel ölçüsüdür. Ancak genel olarak uygulama yazılımlarının birimleri harf boşluk düzeninde % (yüzde) oranı üzerinden kullanıma sunduğu bilinmelidir. Bununla, çeşitli uygulamalarda harfler arasında 100 birimlik bir ölçü duyarlılığının kullanıcıya sunulduğu söylenebilir. Bu oran da genel geçer bir tipografik düzenleme için yeterlidir.
Harf boşluk düzeninde uzamın belirleyicisi olan temel ölçüler, diğer yanda, tipografik uzamın farklı durumları için de geçerlidir. Tipografik uzam yalnız sözcükleri oluşturmak için harfler arası boşluklama durumunu değil, aynı zamanda ‘sözcük boşluk düzeni’ ile ‘satır boşluk düzeni’ durumlarını da içerir. Aslında tipografi harfler arası, sözcükler arası ve satırlar arası boşluk düzenlemelerinin akılcı ve görsel olarak en uygun bir biçimde oluşturulması, sağlanması demektir. Okunamayan şeyin yazı ya da yazınsal olamayacağından hareketle, yazının okunur olması tipografik ögelerin uzamsal yerleştirimi ya da konumlanışı açısından tipografinin en temel sorunsalıdır. Okur, yapacağı tipografik düzenlemede metnin algılanabilir, okunur ve okutur olabilmesini sağlamak istiyorsa kullandığı dizgi teknolojisinin kendisine sağladığı olanakları iyi tanımalı ve gerekli müdahaleleri görsel, işlevsel ve estetik sonuçlar almak için yapabilmelidir. Bu nedenle daha iyi, daha etkili ve daha güzel bir tipografi yaratmak istiyorsa okur, tipografinin en temel sorunsalı olan uzamı kavramalı ve uygulama yazılımlarının tipografik özellikleri aracılığıyla gerekenleri işleme koyabilmelidir.
Kaynakça
1. SARIKAVAK, Namık K., 2004, Görsel İletişim ve Grafik Tasarımda Çağdaş Tipografinin Temelleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara, TR.
2. CRAIG, James., 1991, Basic Typography; A Design manu-al, Watson-Guptill Publications, New York, USA.
3. GOTZ, Veruschka., 1998, Color & Type for the Screen Typography, Rotovision, USA.
4. YILMAZ, Osman., Kemal DEMİR, 1997, QuarkXPress Öğrenirken, Alfa Basım Yayım Dağıtım, Yayın No: 308, Bilgisayar Dizi No:95, İstanbul, TR.
Yazı photoshopmagazin.com adresinden alınmıştır.
